Ustanie zdolności prawnej

Ustanie zdolności prawnej

Kresem zdolności prawnej osoby ludzkiej jest niewątpliwie jej śmierć. Zmarły nie może być podmiotem jakichkolwiek praw i obowiązków o charakterze cywilnoprawnym, co nie stoi w sprzeczności z regulacjami, które chroniąc pamięć o zmarłym - dla wykorzystania po śmierci niektórych jego dóbr, które przysługiwały mu za życia - wymagają zgody osób bliskich. Nie jest sporne w doktrynie, że dla ustalenia momentu zgonu praktyczne zastosowanie znajdą rozwiązania stosowane w medycynie. Zgodnie z ustawą z dnia 01.07.2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów momentem tym jest śmierć mózgowa, czyli „trwałe i nieodwracalne ustanie czynności mózgu”. Zgon i jego przyczynę stwierdza się co do zasady w kracie zgonu, do której wystawienia uprawnieni są, w zależności od sytuacji, lekarz, felczer, a nawet pielęgniarka lub położna wiejska. Jest on podstawą do urzędowego stwierdzenia śmierci, który zawiera akt zgonu, będący aktem stanu cywilnego (art. 66 PASC). W nim prócz oznaczeń identyfikacyjnych podaje się datę, godzinę oraz miejsce zgonu, może być to istotne w przypadku prowadzonych postępowań sądowych np. w sprawie karnej lub spadkowej.

Ustanie zdolności prawnej wiąże się również ze szczególnymi orzeczeniami sądowymi: o stwierdzeniu zgonu oraz o uznaniu za zmarłego – sądem właściwym w obu przypadkach jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania zaginionego (art. 526 KPC). Stwierdzenie zgonu następuje na wniosek, który może zostać złożony w każdym czasie (art. 536 KPC), w postępowaniu nieprocesowym. Wniosek o uznanie za zmarłego można zgłosić nie wcześniej niż na rok przed końcem terminu, po upływie którego zaginiony może być uznany za zmarłego (art. 528 KPC); postępowanie również toczy się w trybie nieprocesowym. Stwierdzenie zgonu regulowane jest przepisami prawa cywilnego procesowego - przepis art. 535 KPC stanowi, że do sądowego stwierdzenia zgonu dochodzi, gdy mimo niesporządzenia aktu zgonu śmierć osoby jest niewątpliwa. Wystarczy iż niewątpliwość wynika z ogółu okoliczności konkretnego przypadku,¹ dostateczny jest również wysoki stopień domniemania śmierci, czyniący ją w świetle ustalonych faktów niewątpliwą.² Moment śmierci powinien być w postanowieniu o stwierdzeniu zgonu oznaczony ściśle przez podanie dnia i godziny zgonu. Wobec niemożliwości takiego ustalenia należy przyjąć chwilę najbardziej prawdopodobną.³ Postanowienie sądu o stwierdzeniu zgonu ma charakter deklaratoryjny.

Uznanie za zmarłego jest natomiast regulacją prawa materialnego. Przepis art. 29 KC stanowi, że zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło lat dziesięć⁴ od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył. Pojęcie zaginionego nie zostało sprecyzowane przez ustawodawcę, lecz w doktrynie nie budzi wątpliwości, że chodzi o osobę, co do której nie wiadomo na pewno czy nadal żyje czy też już zmarła. Chodzi tu o brak informacji w tym zakresie dostępnych dla sądu prowadzącego postępowanie w sprawie uznania za zmarłego. W przepisie tym znajduje się konstrukcja tzw. zaginięcia prostego – któremu nie towarzyszy żadne zdarzenie szczególne powiększające ryzyko zaistnienia śmierci, w przeciwieństwie do treści art. 30 KC przewidującego przypadki zaginięcia kwalifikowanego, podczas katastrofy morskiej lub powietrznej, w przypadku niedotarcia statku lub okrętu do portu przeznaczenia oraz w sytuacji zaginięcia w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia.

Inną przesłanka uznania za zmarłego jest upływ czasu, za podstawowy przyjął ustawodawca termin dziesięcioletni. Skrócony został on w wypadku przekroczenia przez zaginionego wieku siedemdziesięciu lat do terminu pięcioletniego, a wydłużony w stosunku do ludzi młodych, albowiem uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby lat dwadzieścia trzy.

Konsekwencje uznania za zmarłego zawiera przepis art. 31 § 1 KC, gdzie domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego. Jest to domniemanie nieusuwalne, które nie może być obalone dowodem przeciwnym, a jedynie przez uchylenie orzeczenia o uznaniu za zmarłego, które ma charakter konstytutywny. Brak uznania za zmarłego w trybie przepisów art. 29-32 KC stanowi z kolei zasadę domniemania życia osoby zaginionej.⁵ Norma zawarta w art. 31 § 1 KC znajdzie zastosowanie najczęściej w przypadkach zaginięcia kwalifikowanego, albowiem wtedy istnieją realne szanse na określenie czasu zdarzenia powodującego śmierć. Dla przypadków zaginięcia prostego właściwa będzie przeważnie treść przepisu art. 31 § 2, gdzie jako chwile domniemanej śmierci zaginionego oznacza się chwilę, która według okoliczności jest najbardziej prawdopodobna, a w braku wszelkich danych – pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe. Natomiast jeżeli, zgodnie z przepisem art. 32 KC kilka osób utraciło życie jednocześnie, podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, domniemywa się, że zmarły jednocześnie. Zwalnia to od ustalania kolejności zgonów wszystkich osób, a w aktach zgonu powinien być on określony identyczną datą i godziną. Przeważające jest przekonanie, że w przepisie zastosowanie znalazło domniemanie wzruszalne, podejmowane najczęściej w celu ustalenia kolejności dziedziczenia. Orzeczenie o uznaniu za zmarłego mimo swego konstytutywnego charakteru działa wstecz (ex tunc), od chwili określonej w nim jako chwila śmierci osoby uznanej za zmarłą.

Radca prawny Piotr Bliźniak
LEX GEMINI Kancelaria Radcy Prawnego Żary 
www.lexgemini.pl

1Postanowienie SN z dnia 30.11.1973 r., III CRN 277/73, OSN 1974, nr 10, poz. 173.

2Orzeczenie SN z dnia 07.02.1948 r., C I 2317/47, OSN 1949, nr 1, poz. 13.

3Orzeczenie SN z dnia 25.02.1948 r., ToC 27/47, PN 1948, nr 9-10, s. 298.

4Termin ten obliczany jest z zastosowaniem ogólnych reguł tzn. art 112 KC, który stanowi, że termin oznaczony w latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było – w ostatnim dniu tego miesiąca.

5Wyrok SN z dnia 24.01.2001 r., II UKN 195/00, OSNP 2002, nr 18, poz. 442.

Radca prawny prowadzący własną Kancelarię Radcy Prawnego w Żarach. Radca prawny traktuje klientów z miasta Żary priorytetowo zapewniając nawyższą jakość usług za rozsądną cenę. Prawnik w Żarach profesionalnie doradzi w kwestiach prawnych, a także zapewni kompetentne zastępstwo przed sądem lub organem państwowym czy samorzadowym. Dobry prawnik- Żary i jego mieszkańcy potrzebują fachowej pomocy prawnej pozwalającej zabezpieczyć swoje interesy. Dobry i tani prawnik w Żarach ma swoje biuro przy ul. Okrzei 9, Żary, w budynku przychodni Medyk, nieopodal firmy Rolmasz.. Obsługuje m.in. z nowoczesną formą zajmującą się aranżacja wnętrz i projektowanie  wnętrz przez profesjonalnych architektów we Wrocławiu i Zielonej Górze RT Studio Projektowe.