Osoba fizyczna jako podmiot praw i obowiązków

Osoba fizyczna
Indywidualizacja osoby fizycznej jako podmiotu prawa cywilnego
Nazwisko osoby fizycznej.

Przepis art. 1 Kodeksu Cywilnego¹ wskazuje adresatów treści norm cywilnoprawnych oraz osoby, na których rzecz ma być podjęte nakazane zachowanie lub też od czynności których obowiązek prawny adresata jest uzależniony². Identyfikacja osoby fizycznej, wskazanej bezpośrednio w treści przepisu art. 1 KC jako tej, której stosunki są przedmiotem regulacji kodeksu, umożliwiająca stwierdzenie kto jest podmiotem stosunków w obrocie prawnym możliwa jest poprzez zestawienie szeregu cech osobistych. Podstawowe znaczenie spełnia tu imię i nazwisko, czyli językowe oznaczenie poszczególnych osób fizycznych, pozwalające rozróżnić jednostkę pośród wielu.³ W rozumieniu potocznym przez nazwisko rozumie się wspólne dla całej rodziny miano, które dzieci biorą zwykle po ojcu, a żona po mężu.⁴

Z brzmienia przepisu art. 6 ust.1 ustawy z dnia 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska⁵ wynika, że nazwisko składać się może jedynie z dwóch części (członów). Możliwe jest posiadane co najwyżej dwóch imion (art.6 ust. 2). Przepisy ustawy z dnia 29.09.1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego⁶ jako elementy identyfikacyjne wskazują w treści art. 40 ust. 2: a) nazwisko, imię oraz płeć, b) miejsce i datę urodzenia, c) nazwiska, nazwiska rodowe rodziców, imię, miejsce i datę urodzenia, miejsce zamieszkania każdego z rodziców w chwili narodzin dziecka. Może być nim również fakt zawarcia małżeństwa (art. 53 PASC) i wystawiany na jego podstawie akt małżeństwa (art. 62 PASC) albo zgon osoby fizycznej (art 67 PASC).

Nazwisko wydaje się odgrywać donioślejszą rolę, gdyż jest skierowanym na zewnątrz znakiem rozpoznawczym osoby fizycznej.¹ Jego kształtowanie pozbawione jest dowolności, a pozostaje w związku z relacjami rodzinnymi określonymi w przepisach ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy². Przepis art. 25 § 1 KRO regulujący problematykę nazwisk nupturientów stanowi, że o nazwisku, które każdy z małżonków będzie nosił po zawarciu małżeństwa, decyduje jego oświadczenie złożone przed kierownikiem Urzędu stanu cywilnego.³ Przepis dalej postanawia, iż w przypadku małżeństwa zawieranego przed kierownikiem USC oświadczenie takie może zostać złożone bezpośrednio po zawarciu małżeństwa, a w wypadku zawierania związku małżeńskiego przed duchownym przed sporządzeniem przez kierownika USC zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Podzielone są zdania na temat charakteru prawnego oświadczenia małżonków w sprawie nazwiska. Z jednej strony prezentowane jest stanowisko, że oświadczenie to stanowi czynność prawnorodzinną inną niż czynność prawna normowana przepisami KC.⁴ Według odmiennego poglądu oświadczenie to przybiera postać prawa kształtującego, wykonywanego przez złożenie oświadczenia woli.⁵ Przepis art. 25 § 2 KRO dalej stanowi, iż małżonkowie mogą nosić wspólne nazwisko będące dotychczasowym nazwiskiem jednego z nupturientów, mogą również zachować swoje dotychczasowe nazwisko lub połączyć je z dotychczasowym nazwiskiem drugiego małżonka – nazwisko utworzone w ten sposób nie może składać się z więcej niż z dwóch członów. Nie zostało natomiast dopuszczalne dokonanie wymiany nazwisk przez osoby zawierające małżeństwo. Wobec braku oświadczenia małżonkowie zachowują swoje dotychczasowe nazwiska, co jest zmianą w stosunku do stanu prawnego sprzed 1998 r., albowiem w uprzednim stanie prawnym⁶ wobec braku oświadczenia żony, przyjmowała ona nazwisko męża.

Regulacje zawarte w KRO określają także nazwisko dziecka. Przepis art. 88 § 1 KRO stanowi, że dziecko, co do którego istnieje domniemanie, że pochodzi od męża matki, nosi nazwisko będące nazwiskiem obojga małżonków. Jeżeli małżonkowie mają różne nazwiska, dziecko nosi nazwisko wskazane w ich zgodnych oświadczeniach. Małżonkowie mogą wskazać nazwisko jednego z nich albo nazwisko utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka. Wobec braku zgodnego oświadczenia dziecko nosi nazwisko składające się z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca. Kwestia nazwiska dziecka zależy od ustalenia nazwiska jego rodziców-małżonków, respektuje się przy tym postulat równouprawnienia męża i żony.⁷ W treści przepisu art. 88 § 3 KRO znajduje się zapis ,że przy sporządzeniu aktu urodzenia pierwszego wspólnego dziecka małżonkowie mogą złożyć przed kierownikiem USC zgodne oświadczenia o zmianie wskazanego przez nich nazwiska dziecka albo oświadczenie, o którym mowa w § 1, jeżeli nazwisko dziecka nie zostało przez nich wskazane.⁸ W wyniku zaprzeczenia ojcostwa dziecko traci nazwisko ojca, nabywa zaś - według art. 89 § 3 KRO - nazwisko matki, które nosiła w chwili urodzenia dziecka. Nie powoduje zmiany nazwiska dziecka rozwód rodziców ani unieważnienie małżeństwa. W przypadku ustalenia nieistnienia małżeństwa zmiana nazwiska nie następuje, albowiem dziecko od początku nie nosiło nazwiska wynikającego z faktu jego urodzenia się w rzekomym małżeństwie.⁹ Przytoczone przepisy znajdą również zastosowanie przypadku dziecka, którego rodzice zawarli małżeństwo po jego urodzeniu się z tym zastrzeżeniem, iż do zmiany nazwiska dziecka, które ukończyło lat 13 potrzebna jest jego zgoda (zob. art. 88 § 4 KRO).

W myśl przepisu art. 89 § 1 KRO, gdy ojcostwo zostało ustalone przez uznanie, dziecko nosi nazwisko wskazane w zgodnych oświadczeniach rodziców, składanych jednocześnie z oświadczeniami koniecznymi do uznania ojcostwa. Zgodnie z przepisem art. 581 KPC¹⁰ uznanie ojcostwa następuje na wniosek w postępowaniu nieprocesowym, przed jakimkolwiek sądem opiekuńczym.¹¹ Możliwe jest wskazania nazwiska jednego z rodziców albo nazwiska utworzonego przez połączenie. Wobec braku zgodnych oświadczeń, dziecko nosi nazwisko składające się z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca. Do zmiany nazwiska dziecka, które w chwili uznania ukończyło 13 lat potrzebna jest jego zgoda (art. 89 KRO in fine).

W wypadku sądowego ustalenia ojcostwa, sąd nadaje dziecku nazwisko w wyroku ustalającym ojcostwo stosując powyższe postanowienia. Następuje to w procesie w postępowaniu odrębnym w sprawach ze stosunków miedzy rodzicami a dziećmi (art. 453 KPC). Natomiast jeżeli ojcostwa nie ustalono, dziecko nosi nazwisko matki.

Dziecku nieznanych rodziców nazwisko nadaje sąd opiekuńczy. Postępowanie w tej sprawie jest postępowaniem nieprocesowym (art. 568 KPC, w zw. z art. 506 KPC), wszczynanym z urzędu (art. 570 KPC). Właściwym jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie dotyczy (art. 569 § 1 KPC).

Nadanie pełnoletniemu dziecku w wyroku ustalającym ojcostwo nazwisko ojca jest dopuszczalne także wtedy, gdy dziecko uzyskało na skutek zawarcia małżeństwa nazwisko małżonka. Nadanie takiego nazwiska zastępuje nazwisko rodowe, a nie uzyskane z małżeństwa.¹²

Dzieci pochodzące od tych samych rodziców noszą takie samo nazwisko, z zastrzeżeniem przepisów, które do zmiany nazwiska dziecka wymagają jego zgody (art. 89¹ KRO).¹³

W przypadku małżeństwa matki małoletniego dziecka z mężczyzną, który nie jest ojcem tego dziecka małżonkowie mogą złożyć przed kierownikiem USC zgodne oświadczenie, że dziecko nosić będzie takie samo nazwisko, jakie nosiłoby ich wspólne dziecko. Do zmiany nazwiska dziecka, które ukończyło trzynaście lat potrzeba jego zgody (art. 90 § 1 KRO). Przepis stosuje się odpowiednio dla sytuacji, gdy ojciec małoletniego dziecka zawarł małżeństwo z kobietą, która nie jest matką tego dziecka (art. 90 § 3 KRO). Regulacja ta stanowi środek asymilacji dziecka w rodzinie, nie powoduje natomiast ustalenia ojcostwa.¹⁴

Kodeks rodzinny i opiekuńczy określa także kwestie nazwiska przysposobionego, stanowiąc w przepisie art. 122 KRO, że przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiającego, a jeżeli został przysposobiony wspólnie przez małżonków albo jeżeli jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka – nazwisko, które nosiłyby dzieci zrodzone z tego małżeństwa. Sąd Najwyższy stwierdził, że wobec treści wspomnianej normy zbędne jest orzekanie przez władze opiekuńczą w postanowieniu¹⁵ o przysposobieniu o tym, że przysposobiony będzie nosił nazwisko przysposabiającego.¹⁶ Postępowanie w sprawach o przysposobienie ma charakter nieprocesowy i następuje wyłącznie na wniosek.¹⁷ Na żądanie przysposobionego i za zgodą przysposabiającego sąd opiekuńczy postanowi, że przysposobiony nosić będzie nazwisko złożone z jego dotychczasowego nazwiska i nazwiska przysposabiającego – żądanie to w połączeniu ze zgodą wydaje się dla sądu wiążące.¹⁸

Z chwilą rozwiązania stosunku przysposobienia ustają jego skutki, lecz przysposobiony zachowuje nazwisko nabyte przez przysposobienie. Jedynie na skutek ważnych powodów, sąd na wniosek może postanowić o powrocie przysposobionego do dawnego nazwiska.

Ustalenie jakie nazwisko nosi dana osoba następuje poprzez wylegitymowanie się dowodem osobistym albowiem zgodnie z treścią przepisu art. 1 ust.3 ustawy z dnia 10.04.1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych¹⁹, dowód osobisty jest dokumentem stwierdzającym tożsamość osoby. Wystarczający dla potwierdzenia nazwiska osoby fizycznej jest również odpis aktu stanu cywilnego wydawany na podstawie art. 79 PASC, który stanowi wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzonych (art. 4 PASC).

Imię nadawane jest dziecku wspólnie przez osoby sprawujące nad nim władzę rodzicielską – jest to bowiem atrybut władzy rodzicielskiej, a w razie braku porozumienia w tej sprawie rozstrzyga sąd opiekuńczy²⁰. Przepis art. 50 PASC stanowi o ograniczeniach wyboru imienia dla dziecka: nie można wybrać więcej niż dwóch imion, imienia ośmieszającego, nieprzyzwoitego, w formie zdrobniałej oraz imienia niepozwalającego odróżnić płci dziecka. W wypadku naruszenia tych wymogów kierownik USC odmawia przyjęcia oświadczenia rodziców o wyborze takiego imienia, od której to decyzji przysługuje odwołanie do wojewody jako organu odwoławczego (art 50 ust. 3 PASC)²¹. Od decyzji wojewody przysługiwać może ewentualnie skarga kasacyjna²². Jeśli rodzice dziecka nie dokonali wyboru imienia dziecka, prawo wyboru przechodzi na kierownika USC, który wpisuje do akt urodzenia jedno z imion zwykle w kraju używanych. Regulacja PASC daje rodzicom możliwość zmiany imienia dziecka, w ciągu 6 miesięcy od sporządzenia aktu urodzenia, poprzez wspólne złożenie przez matkę i ojca pisemnego oświadczenia kierownikowi USC (art. 51 PASC).

Na oznaczenie człowieka składają się poza jego nazwiskiem i imieniem także dane o jego rodzicach, zwłaszcza ich imiona i nazwiska rodowe. Dane te pozwalają na identyfikacje osób noszących te same imiona i nazwiska – rejestruje się je zgodnie z rzeczywistością w aktach stanu cywilnego.

Radca prawny Piotr Bliźniak
LEX GEMINI Kancelaria Radcy Prawnego Żary

www.lexgemini.pl

1Ustawa z dnia 23.04.1964 r., Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm., powoływany dalej jako KC.

2P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2006, s. 8.

3Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2009, s. 140.

4S. Skorupka, H. Auderski, Z. Łempicka, Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1969, s. 435.

5Dz. U. Nr 220, poz. 1414.

6Tekst jedn. Dz. U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688, powoływany dalej jako PASC.

1Wyrok SN z dnia 19.11.2003, I PK 590/02, OSNP 2004, nr 20, poz. 351.

2Ustawa z dnia 25.02.1964 r., Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm., powoływany dalej jako KRO.

3Powoływany dalej jako USC.

4A. Zielonacki, Zawarcie małżeństwa, Warszawa-Wrocław 1982, s. 113.

5J. S. Piątowski, [w:] System prawa rodzinnego i opiekuńczego red J. S. Piątowski, Warszawa -Wrocław 1985, s. 249.

6Dz. U. z 1998 r. Nr 117, poz. 757.

7T. Smyczynski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2009, s. 242.

8 Określenie celu takiej regulacji znaleźć można w uzasadnieniu projektu rządowego ustawy o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Druk Nr 888 Sejm VI kadencji): „Brak porozumienia przyszłych małżonków co do nazwiska ich dzieci może być oznaką wahań, nie zaś ostatecznie przemyślanej decyzji. Jednak także decyzja podjęta przy zawarciu małżeństwa może nie być dostatecznie dojrzała i dopiero po urodzeniu się pierwszego wspólnego dziecka małżonkowie mogą dość do trwałego przekonania o trafności wyboru dla ich dzieci innego nazwiska”.

9J. Ignatowicz [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2010, s. 842 - 843.

10Ustawa z dnia 17.11.1964 r., Dz. U. z 1964 r., Nr 43, poz. 296 z późn. zm., powoływany dalej jako KPC.

11A. Zieliński [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Zieliński, Warszawa 2010, s. 1072.

12Wyrok SN z dnia 13.05.1977 r. , III CRN 326/77, OSN 1978, nr 2, poz. 35.

13Wg cytowanego uzasadnienia rządowego projektu ustawy przepis ten miałby zastosowanie m.in. do dzieci pochodzących od małżonków, urodzonych również w czasie separacji orzeczonej przez sąd gdy ojcostwo męża matki zostałoby ustalone w trybie uznania albo w trybie sądowym. (Druk Nr 888 Sejmu VI kadencji).

14J. Ignatowicz, Kodeks..., op. cit., s. 854.

15J. Gudowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Orzecznictwo, Kraków 1998, s. 403.

16Orzeczenie SN z dnia 04.07.1952 r., C 1134/52, OSN 1953/54, nr 4, poz 103.

17A. Zieliński, Kodeks..., op. cit., s. 1076.

18J. Ignatowicz, Kodeks..., op cit., s. 1035.

19Tekst jedn. - Dz. U. z 2001 r. Nr 87 poz. 960 z późn. zm., powoływana dalej jako Ewid.

20T. Smyczyński, Prawo..., op. cit., s. 245.

21Wojewoda jako organ odwoławczy stosownie do przepisu art. 138 ustawy z dnia 14.06.1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. - Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) może utrzymać w mocy decyzję kierownika USC, uchylić ją i sam orzec o istocie sprawy bądź umorzyć postępowanie odwoławcze. W przypadku utrzymania odmownej decyzji przyjąć należy, iż rodzice dziecka nie dokonali wyboru imienia.

22Przesłanką skargi kasacyjnej może być w tym wypadku naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnie przepisu art. 50 ust. 1 PASC. Zob. Wyrok NSA z dnia 04.04.2007 r., II OSK 614/06, http://orzeczenia.nsa.gov.pl.

Radca prawny prowadzący własną Kancelarię Radcy Prawnego w Żarach. Radca prawny traktuje klientów z miasta Żary priorytetowo zapewniając nawyższą jakość usług za rozsądną cenę. Prawnik w Żarach profesionalnie doradzi w kwestiach prawnych, a także zapewni kompetentne zastępstwo przed sądem lub organem państwowym czy samorzadowym. Dobry prawnik- Żary i jego mieszkańcy potrzebują fachowej pomocy prawnej pozwalającej zabezpieczyć swoje interesy. Dobry i tani prawnik w Żarach ma swoje biuro przy ul. Okrzei 9, Żary, w budynku przychodni Medyk, nieopodal firmy Rolmasz.. Obsługuje m.in. z nowoczesną formą zajmującą się aranżacja wnętrz i projektowanie  wnętrz przez profesjonalnych architektów we Wrocławiu i Zielonej Górze RT Studio Projektowe.